Nedensellik

Bilimsel metodoloji, nedensellik üzerine kuruludur. Nedensellik ise, her olayın bir 'sırada' gerçekleştiğini, hiçbir şeyin yoktan varolamayacağını ve her şeyin bir neden-sonuç dizisini takip ettiğini varsayan bir düşünce tipidir. Dolayısıyla, bu bakışta hiçbir şey kendinden önceki 'nedenlerden' bağımsız oluşamaz. Bu nedenler 'karmaşıklık' sebebiyle kestirilemeyebilir fakat bu yine de onların olmadığını ispatlamaz. Bu görüş, fiziğin temel varsayımlarıyla ilişkilidir. Fakat nedensellik temel bakış olarak alındığında, bizim anlamlı bulduğumuz bazı olaylar sadece tesadüflerden ibaret hâle gelir. Hepimiz bize gizemli veya mucizevi olarak gelen bir takım fenomenleri gözlemlemişizdir. Bunlar için nedensel bir açıklama bulmak çoğu zaman imkânsızdır. İncelemek için Jung'dan bir örnek getirebiliriz:

M. de Fortgibu, M. Deschamps diye birine, çocukken Orleans'ta bir parça kabak tatlısı verir. Deschamps, On yıl sonra Paris'te bir aşevinde başka bir kabak tatlısı bulur, bir parça daha olup olmadığını sorar. Ama kabak tatlısının daha önce M. de Fortgibi tarafından sipariş edildiği anlaşılır. Aradan yıllar geçer, bir kabak tatlısı partisine çağrılır. Az görülen bir şeydir bu tür toplantılar. Tatlısını yerken tek eksiğin M. de Fortgibi olduğunu fark eder. O an kapı açılır, yaşlı, yolunu büsbütün şaşırmış biri yürüyerek içeri girer. M. de Fortgibi'dur, elindeki yanlış adres yüzünden yanlışlıkla bu toplantıya dalmıştır. (C.G. Jung, Eşzamanlılık: Nedensellik Dışı Bağlayıcı Bir İlke, sf. 25).

Bu olayda bir nedensellik bağlantısı kurulup, kurulamayacağı bugünkü algımızla bilinemez kalıyor. Bizim görünürde hiçbir nedensel bağlantıya sahip olamayacağını düşündüğümüz şeyler, bizim hiç aklımıza gelmeyecek şekilde nedensel olarak bağlanabiliyor. O yüzden böyle fenomenleri incelemeden önce, bu olayların herhangi bir nedensellik bağlamında açıklanamayacağını göstermek gerekli. Ki bu da imkânsız bir çabaya karşılık düşüyor.

Mesela, House MD adlı bir dizide geçen bir olay, bu örneğe benzer bir olay olarak ele alınabilir. Şöyle ki, bir bölümde, kendini 'mucizevi' birisi olarak gören bir hasta, başka bir kanser hastasını 'tedavi' etmeye kalkışmış ve bunun sonucunda kanser hastasının tümörü küçülmüştü. Mucizevi ve görünürde nedensel bir açıklaması olmayan bu fenomen, dizinin başrol oyuncusu Dr. Gregory House'u epey rahatsız etmiş ve olayı derinlemesine araştırmasına sebep olmuştu. Neticede tümörün geçici olarak küçüldüğü anlaşılmış, bunun sebebinin de 'mucizevi' güçlere sahip olduğuna inanan hastadaki bir virüs olduğu anlaşılmıştı. Bu durumda Dr. House, nedensel olarak kavranamayacak gibi görünen bir olayın arkasındaki nedensellik bağlantısını ortaya çıkarmıştı.

Neticede, nedensellik varlığı bizden bağımsız olan bir şey. Dolayısıyla, bizim dünyaya bakışımız ve onu anlamlandırışımız nedenselliğin çalışma biçimini değiştiriyor gibi görünmüyor. Çünkü, sözgelimi, uçaklar uçuyor... Yani, bizim nedensellik kavrayışımız doğayla uyum içerisinde, doğa (veya madde) ise bizden bağımsız varolan bir şey. Kısaca, nedensellik sadece bizim algılarımızın ürettiği ve sadece bizim algılarımızla uyumlu bir şey olmaktan ziyade, evreni tutarlı bir biçimde açıklamak konusunda epey yol katetmiş bir mantık yapısı durumunda. Öyle olmasa, uçaklar uçmaz, cep telefonları çalışmazdı...

Nedensellik dışı bir 'ilke' geliştirebilmek için, bu ilkeyi yalnızca bizim algılarımız dışında da test edebileceğimiz bir alan olması gerekir. Son tahlilde, yukarıdaki kısa hikayede anlatılan türden karşılaşmaların 'anlamlı' bulunabilmesinin sebebi bizim algılarımızdan başka bir şey değil... Yani bizim hayat görüşümüz ve dünya anlayışımız, bu karşılaşmaları 'anlamlı' kılıyor. Evrensel bir 'ilke'nin bu durumları 'anlamlı' varsayamayacağı açık. Şöyle bakalım: Yukarıdaki örnekte bir kabak tatlısı var. Eğer ilke şeyleri 'anlamlı' buluyorsa, 'kabak tatlısı' bu ilke açısından bir şey ifade ediyor demektir. Oysa kabak tatlısı için 'evrensel' bir tarif yok.

Demek ki, bu tür anlamlı karşılaşmalar, eğer sadece tesadüflerden ibaret değillerse, bunu yaratan "evrensel ilke" şeylerle ilgili değil, bizim zihinlerimizle ve zihinlerimizin şeylere atfettiği anlamlarla ilgili... Yani, mümkün olan şey şu: bilincimiz veya bilinçdışımız, gerçek dünyayla bir şekilde iletişime geçmekte ve bu 'anlamlı' karşılaşmaları yaratmakta. Jung, hal-i hazırda bunun madde (yahut enerji) temelli bir etkileşim olmadığını söylüyor. Yani ona göre, bu olayları yaratan şey bizim 'beyin dalgalarımız' yahut başka fiziksel prosesler değil...

Nedenselliğin sınırları bazı fenomenleri tutarlı bir arkaplana kavuşturamıyor olabilir. Bu nedenselliğin bazı şeyleri ıskalıyor olması kadar, bu fenomenlerin sadece tesadüfler olduğu anlamına gelir. Aynı zamanda, nedensellik, insanın ürettiği düşünceleri önemli ölçüde sınırlıyor olabilir. Fakat yine de henüz elimizde bundan daha iyi doğayı modelleyebilen bir araç bulunmamakta. Dolayısıyla, nedenselliği bir kenara koyduğumuzda, daha keşfedilmemiş bir ilkenin geçerli olduğu tamamen karmaşık dünyaya adım atmış oluyoruz. Öyle ki bu dünyada, çıkış noktamız madde etkileşimleri değil.

Bu durumda nedenselliğin dayandığı iki temel a priori kabul olan uzam ve zamanın temel rol oynamadığı bir ilkeyi arıyoruz demektir. Bir kere zamanın içinde yaşayan varlıklar olarak bizim zaman-dışı bir ilkeyi nasıl keşfedeceğimiz veya keşfetsek de nasıl anlayacağımız meselesi benim için büyük bir merak konusu...